- PUŁKU UŁANÓW WILEŃSKICHW LATACH 1918-1920
Pierwsze dni istnienia Pułku to ,,wojna na dwa fronty” – niepewna sytuacja w stosunkach z Niemcami, którzy usiłowali rozbrajać mniejsze oddziały Polaków, a jednocześnie pierwsze starcia zbrojne z oddziałami sowieckimi podchodzącymi pod Wilno i zagrożenia ze strony dywersji miejscowych komunistów dążących do opanowania miasta. W obronie Wilna ułani stoczyli swą pierwszą ciężką walką z bolszewikami pod Nową Wklejką, wycofując się do miasta, które 5 stycznia 1919 r. Polacy opuścili, zmuszeni do tego przewagą wroga.
Generał Wejtko wyjeżdżając z miasta dostał się w ręce Niemców, którzy zmusili go do podpisania aktu złożenia broni przez oddziały Samoobrony. Pułk rotmistrza Władysława Dąbrowskiego rozkazowi się nie podporządkował i wraz z oddziałem piechoty, który do niego dołączył, rozpoczął działania partyzanckie przeciw bolszewikom wyruszając 6 stycznia z Białej Waki do m. Jeziory, gdzie podpisano umowę o czasowej neutralności z Niemcami. Parę dni później, po wyjeździe chorego dowódcy do Warszawy, pułk objął czasowo jego brat rotmistrz Jerzy Dąbrowski.
Pułk wraz z piechotą maszerował na południe staczając potyczki, biorąc jeńców i zdobywając broń. 3 lutego w Prużanach dołączył, awansowany do stopnia majora, Władysław Dąbrowski i objął dowództwo całego oddziału liczącego około 600 ludzi. Pułkiem ułanów nadal dowodził Jerzy Dąbrowski zwany przez ułanów- z racji swoich wyłupiastych oczu- ,,Łupaszka”. W tym czasie zdobyto duże magazyny sprzętu wojennego w Linowie i w Żabińce walcząc z Ukraińcami. W pobliżu Brześcia nastąpiło spotkanie ze szwadronami 2. Pułku Ułanów. Następnie Ułani Wileńscy walczyli z Niemcami o Brześć.
W marcu 1919 r. Pułk po reorganizacji i włączeniu go do regularnych jednostek Wojska Polskiego otrzymał nazwę ,,Dywizjon Jazdy Wileńskiej”. W tym też czasie otrzymał dwa rosyjskie działa górskie, które odtąd w zaprzęgach czterokonnych stale towarzyszyły Pułkowi, stanowiąc cenne własne wsparcie ogniowe w walkach. Kłopoty z umundurowaniem, gdyż duży procent ochotników nosił ubrania cywilne, zostały częściowo rozwiązane w kwietniu, po przysłaniu kompletów mundurów przez Komitet Obrony Kresów.
Ułani walczą w ramach Dywizji Podlaskiej, a następnie Litewsko-Białoruskiej generała Stanisława Szeptyckiego. Pułk wykonuje zagon na Baranowicze, zdobywa je, następnie przez miesiąc osłania i 18 maja wyrusza do Lidy, gdzie odpoczywa.
W czerwcu oddział konno-pieszy majora Dąbrowskiego został rozwiązany, a Dywizjon Ułanów Wileńskich przemianowano na 13. Pułk Ułanów. Dowódcą pułku został major Władysław Dąbrowski, a jego zastępcą brat Jerzy. Dołączają nowi ochotnicy i pułk otrzymuje konie, broń i sprzęt, co pozwala na sformowanie 4-tego szwadronu i szwadronu zapasowego, które wyruszają do miejsca swego postoju w Grodnie.
W lipcu 1919 roku pułk wykonał zagon na tyły oddziałów sowieckich pod Mołodeczno i walcząc dalej osiągnął rzekę Berezynę. Zdobył Borysów i od 21 września zajął odcinek frontu nad Berezyną. Nadal działał w tym rejonie. W grudniu po uzupełnieniach liczył około 900 szabel.
15 stycznia 1920 roku Pułk przeniesiono do Wilna. Tam objął go pułkownik Eugeniusz Śląski. Jedynie 4 szwadron pełnił służbę na granicy litewskiej. Reszta pułku stacjonowała w koszarach szkoląc rekrutów i młode konie. W kwietniu już cały Pułk został wyznaczony na obsadę odcinka linii demarkacyjnej z Litwą.
Kiedy w maju 1920 roku ruszyła ofensywa sowiecka 13. Pułk Ułanów został przetransportowany koleją do grupy pułkownika Małachowskiego i wziął udział w kontrofensywie za Berezynę i Autę i do 4 lipca zajmował odcinek frontu w okolicach Dzisny. Następuje zmiana dowódcy. Pułk obejmuje podpułkownik Mścisław Butkiewicz. Pod naporem rozpoczętej w lipcu drugiej ofensywy ,,czerwonych” Pułk cofnął się w straży tylnej 1. Armii Wojska Polskiego. Walki nad Niemnem, pod Sokółką i w ciężkiej bitwie 25 lipca pod Janowem 13. Pułk walczył z korpusem konnym Gaja, ponosząc poważne straty od przeważających sił wroga. Potem datę tej bitwy przyjęto za dzień Święta Pułkowego. Nadal cofając się Pułk walczy pod Knyszynem, Osowcem, Tykocinem i nad Narwią. W sierpniu część Pułku działa na tyłach wroga pod Wyszogradem, Płockiem, Ciechanowcem, Ostrołęką i Kolnem. Od 16 sierpnia Pułk w całości podąża za cofającym się nieprzyjacielem i staje pod Łomżą na parodniowy wypoczynek. Przeniesiony transportem kolejowym na wschód, od 28 września atakuje cofającego się przeciwnika po bitwie nad Niemnem. Włączony do brygady jazdy pułkownika Strzemieńskiego, a wraz z nią do ośmiopułkowej grupy pościgowej pułkownika Nieniewskiego, 13. Pułk Ułanów maszeruje w kierunku Mińska w ciągłych starciach z wrogiem. 4 października ciężka przegrana bitwa pod Kojdanowem i następnie udział w walkach o Mińsk. Potem zgodnie z rozkazem Marszałka Piłsudskiego 13. Pułk Ułanów maszeruje na północ, aby dołączyć do 3. Dywizji Piechoty Legionów.
17 października 1920 roku pułk przechodzi na teren Litwy Środkowej i następnego dnia, kiedy zostaje podpisane zawieszenie broni z Rosją sowiecką, podporządkowuje się rozkazom generała Lucjana Żeligowskiego, który podjął działania przeciwko Litwie Kowieńskiej w obronie polskich ziem kresowych, w ramach wojsk Litwy Środkowej. 13 Pułk składał się pierwotnie z samych ochotników z terenów Wileńszczyzny, stąd decyzja walki o przyszłość swojej ojcowizny.
- Pułk Ułanów wyspecjalizował się w zagonach na tyły nieprzyjaciela i teraz wykazał swe umiejętności w walce z Litwinami. W zagonie na Syrwinty we wsi Jodele zaskoczono sztab dywizji litewskiej, biorąc do niewoli jej dowódcę generała Nastopka wraz z kilku oficerami, żołnierzami, ważnymi dokumentami, zdobywając dużo sprzętu wojennego i dezorganizując tym, zamierzone przez Litwinów, uderzenie na Wilno. 27 października Pułk wykonał zagon na Pozelwę, zajmując to miasteczko, a następnie walczył z przeważającymi siłami przeciwnika, odciążając w ten sposób inne oddziały polskie na szerokim froncie.
W okresie względnego zastoju w działaniach z 13. Pułku Ułanów i Pułku Ułanów Grodzieńskich utworzono brygadę jazdy. 17 listopada brygada przedostała się pod Giedrojciami na tyły Litwinów i ruszyła w kierunku Kiejdan, walcząc z oddziałami piechoty. Cztery dni później po zniszczeniu torów kolejowych, pułki brygady rozpoczęły odwrót w trudnych warunkach rozpoczynającej się zimy, niepokojone przez grupy partyzantów litewskich.
W ciągłych starciach, niszcząc mosty, Pułk zadaje straty Litwinom i 24 listopada 1920 roku dochodzi do linii polskiej piechoty w okolicach Święcian, już po zawieszeniu broni, mimo tego mając przeciwko sobie prawie całą armię Litwy Kowieńskiej.
Podczas dwuletnich działań bojowych w 13. Pułku Ułanów Wileńskich poległo i zmarło z ran 7 oficerów i 56 szeregowych. Odznaczonych zostało Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy 50 żołnierzy Pułku, w tym 10 pośmiertnie oraz Krzyżem Walecznych 179 (dwukrotnie 6, trzykrotnie 2, czterokrotnie 1). Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej odznaczonych zostało 53 żołnierzy 13. Pułku.
W walkach z wojskami sowieckimi pułk zdobył 6 dział, 40 k.m., ponad tysiąc jeńców, około 400 koni oraz wiele innego sprzętu wojennego. Natomiast podczas krótkotrwałych działań przeciwko Litwinom, zdobyto kilka karabinów maszynowych, ponad dwustu jeńców w tym generała i wiele sprzętu wojennego.
Autor tekstu: Lesław Kukawski
POD ZAKŁADKA KAMPANIE, BITWY 1918-1920
KAMPANIE, BITWY, DZIAŁANIA BOJOWE 1918-1920 ROKU
27.12.1918 r. – 5.01.1918 r. – Okres samoobrony Wilna. Od 6.01.1919 r. Pułk walczy, jako oddział partyzancki majora Władysława Dombrowskiego. Przebija się z rejonu miasta Waka na południe. 16.01.1919 Pierwsze walki pod Wasiliszkami. 25.01.1919 r. pułk przekracza Niemen pod Orlą.
27.01.1919 r. – Zdobycie miasta Jeziornica – 60 jeńców i 2 k.m.
28.01.1919 r. – Zdobycie miasta Mieżewicze – 50 jeńców i broń ręczna
29.01.1919 r. – Zdobycie miasta Rożany – 30 jeńców i 1 k.m.
05.02.1919 r. – Zdobycie st. kol. Linowo(Ukraińcy) – duże składy materiałów wojsk.
08.02.1919 r. – Zdobycie st. kol. Żabinka.
09.021919 r. – Pierwsze spotkanie z 2 i 3 Pułkiem Ułanów pod Brześciem Litewskim.
09.02.1919 r. – Walki z Niemcami w Brześciu Litewskim; zajęcie miasta. Zdobyto: 30 jeńców, tabory, 2 samochody, 4 działa, 3 karabiny maszynowe, broń ręczną.
13.02.1919 r. – Przegląd Pułku przez generała Listowskiego.
25.02.1919 r. – Pułk bierze do niewoli czerwony ,,Szwadron Mazowiecki” – 90 jeńców z końmi, 3 karabiny maszynowe. Dalsze walki w grupie generała Listowskiego : zdobycie Janowa, Ańska, Dereczyna, Bitenia, Swojatycz i Baranowicz. W okresie 23.05.1919 r. 24.06.1919 r. odpoczynek w rejonie Lida i reorganizacja, uzupełnienie broni i koni. 24.06.1919 r. – Pułk przekracza linię okopów z wojny światowej w rejonie Bakszty.
27.06.1919 r. – Zagon na Mołodeczno oraz zdobycie Radoszkowicz – 160 jeńców, 2 działa. W ofensywie na Mińsk Litewski pułk zdobywa Pierszaje, Wołożyn, Wolmę, Raków, Oziory
i Bohdanów.
14.08.1919 r. – Przemarsz przez zdobyty Mińsk Litewski.
18.08.1919 r. – Zdobycie miasta Smolewicza i osiągnięcie rzeki Berezyny.
21.08.1919 r. – Zdobycie miasta Ziembina, miasta Mściż. Odejście na odpoczynek do miasta Łohojsk.
04.09.1919 r. – Przekroczenie Berezyny oraz zagon na Chołopienicze i st. kol. Krupki.
16/17.10.1919 r. – Obrona w rejonie miasta Brody nad Berezyną – 65 jeńców, broń.
10.11.1919 r. – 15.01.1920 r. – Pułk trzyma linię frontu długości 40 km. Burowlane, Behomla, Zamosze, Wołcza.
15.01.1920 r. – Pułk przechodzi do Wilna
Od 23.04.1920 r. – Na linii demarkacyjnej polsko-litewskiej w rejonie Poszyrwińcia.
17.05.1920 r. – Pułk wraca do Wilna.
28.06.1920 r. – Transportem kolejowym do miasta Ignalino.
04.07.1920 r. – Ciężkie walki w rejonie Białe Błota nad rzeką Dzisną.
05.-21.07.1920 r. – Pułk opóźnia odwrót. Walki w rejonie Postawy, Twerecz, Łyntupy, Ławaryszki, Zuprany, Skidel, Grodno.
21.07.1920 r. – Osłona przeprawy 10. Dywizję Piechoty przez Niemen w rejonie Pieski. Przekroczenie Niemna.
25.07.1920 r. – Pułk stacza całodzienną bitwę pod Janowem (k. Sokółki). Kolejne szarże
i obrona piesza przeciwko 15. Dywizji Kawalerii bolszewickiej. Na dobę wstrzymuje postępy korpusu kawalerii Gaja
27.07.1920 r. – 13.08.1920 r. – Walki pod Knyszynem, Osowcem, Tykocinem i n/Narwią.
14.08.1920 r. – Pułk osiąga rejon Zegrze – Jabłonna.
Od 19.08.1920 r. – Pościg. Walki pod miasto Krzywowłoki Wielkie i Małe oraz miasto Myszyniec.
25.08.-28.08.1920 r. – Postój w rejonie Łomży, po czym transport kolejowy do miasto Sokółka.
Od 29.08.1920 r. – Pościg w kierunku: Indura, Łunne, Żołudek, Bielica, Nowogródek, Szczara. Przekroczenie Niemna.
4/5.10.1920 r. – Walki w rejonie Kojdanów.
06.10.1920 r. – 2 szwadrony pułku osiągają dworzec kolejowy Mińsk Litewski.
10.10.1920 r. – Przerwanie walk.
17.10.1920 r. – Pułk wchodzi w skład wojsk Litwy Środkowej.
19.10.1920 r. – Pierwszy zagon na Szyrwinty. Wzięto do niewoli litewskiego generał Nasibke wraz z jego sztabem, 80 szeregowców, 50 koni, radiostację, samochód i tabor.
27-29.10.1920 r. – Drugi zagon na Pozelwę.
17-24.11.1920 r. – Trzeci zagon na Pozelwę-Kowarsk-Pogiry-Kiejdany. Zawieszenie broni między Litwą Środkową a Litwą Kowieńską. Wojska litewskie dążą do otoczenia i likwidacji Wileńskiej Brygady Kawalerii. Po ciężkich walkach Brygada przebija pierścień wojsk litewskich i osiąga miasto Święciany. Koniec walk.